Vragen over vertalen
Als ik vertel dat ik boeken vertaal, dan vragen mensen me vaak hoe ik dat aanpak, of ik het boek eerst helemaal lees, hoelang ik erover doe, en nog veel meer. Hieronder vind je een lijst met antwoorden op die vragen en geef ik ook nog wat algemene informatie. De lijst is nog niet compleet, maar wordt op (on-)geregelde tijden aangevuld.
Vragen over …
In Nederland krijgen boekvertalers per woord betaald.
Er wordt door uitgevers vaak onderscheid gemaakt in literair en niet-literair werk (hoewel dat onderscheid niet altijd even duidelijk is).
Zelf werk ik altijd met het Modelcontract waarin allerlei rechten en plichten zijn vastgelegd tussen vertaler en uitgever.
Nee, dat hoeft niet, je moet zo professioneel zijn dat je elk boek al je aandacht geeft. Ik heb maar één keer gehad dat ik een boek liever niet had vertaald en dat het me moeite heeft gekost om het af te maken. Maar voor zover ik weet heeft dat geen invloed gehad op de vertaling zelf. Als je bezig bent met vertalen, moet je voortdurend problemen oplossen en dat is tegelijk het leuke van vertalen, ook al word je er soms wanhopig van… Een wanhoop die je weer vergeet als de oplossing zich heeft aangediend!
Met sommige auteurs heb ik wel contact gehad (via e-mail). Bijvoorbeeld omdat een passage niet duidelijk was, of wanneer ik dacht dat de auteur zich had vergist in een jaartal of een straatnaam of iets dergelijks. De auteurs die ik heb benaderd vonden dat allemaal leuk en gaven ook snel en uitgebreid antwoord. Maar veel van de auteurs die ik heb vertaald zijn al dood…
De trilogie over Fabio Montale van Jean-Claude Izzo. Het waren de eerste boeken die ik heb vertaald voor een literaire uitgeverij. Ik had daar eerst een leesrapport over gemaakt en ik weet nog dat ik na een paar maanden heimwee kreeg naar de hele wereld van Fabio Montale en naar Marseille, waar ik nog nooit was geweest… Niet naar de maffia en alle geweld, maar wel naar de personages in de gewone wereld.
Het voelde dan ook als een groot geschenk toen ik na twee!! jaar de boeken mocht vertalen: al die tijd had de vertaling kennelijk op mij liggen wachten () Zo voelde dat tenminste. Zie ook de pagina met de vertalingen.
Ja, heel vaak zelfs.
Er wordt weleens gezegd: ‘maar je hebt die woordjes toch allemaal geleerd?’
Daar is nogal wat bij op te merken. Behalve dat je nooit alle woorden uit een taal kunt kennen, komt daar bij het vertalen van literatuur nog wat anders bij kijken. In woorden klinkt vaak een hele geschiedenis mee. De betekenis van woorden verschuift (soms) in de loop der jaren en woorden die vaak in een bepaalde context worden/werden gebruikt dragen ook de vorige betekenis mee. In de brontaal kunnen woorden op een andere manier verschuiven dan in het Nederlands en klinkt er in die woorden net weer een andere geschiedenis door. Dan ga je op zoek naar een Nederlands woord dat de betekenis zoveel mogelijk in al zijn betekenissen benadert. En daar gebruik je allerlei (papieren en digitale) woordenboeken voor. Gelukkig zijn er ook veel woorden die je gewoon rechttoe rechtaan kunt vertalen…
Ja, bijna in elke vertaling sluipt wel een fout: een typefout, of, erger, een misser, als je iets verkeerd hebt gelezen of begrepen. Maar een foutje hoeft niets te zeggen over de kwaliteit van de vertaling (hoewel je als vertaler dan wel door de grond kunt zakken).
Een collega heeft eens een mooi gedichtje, of eigenlijk een verzuchting, van een (helaas) onbekende auteur vertaald:
Many critics, no defenders.
Translators have but one regret: When they hit, no one remembers
When they miss, no one forgets.
Dubbel schrijnend is het leed Waarmee wij, vertalers, leven:
De mooie vondst valt niemand op,
De blunder wordt ons nooit vergeven.
Auteur: onbekend
Vertaling: Aleid van Eekelen-Benders
Vragen over …
Dat wisselt. Doorgaans vraagt een uitgever of je tijd hebt om een boek te vertalen, soms stel je zelf een boek voor, maar een uitgever gaat daar lang niet altijd in mee. Hoe mooi je een boek ook vindt als vertaler, uitgevers houden ook rekening met andere aspecten: of ze denken dat een boek goed zal verkopen om maar iets te noemen. Maar er zijn ook uitgevers die enthousiast op je voorstel ingaan.
Soms moet je ook zelf uitgevers bellen of mailen voordat je weer een opdracht hebt. Hoe meer boeken je hebt vertaald, hoe makkelijker het gaat.
Als je nog geen boek hebt vertaald, kun je een uitgever bijvoorbeeld voorstellen om een leesrapport te maken, zodat je naam bekend wordt. En het is ook wel leuk werk, al verdient het niet veel.
Ja, zelf lees ik het boek eerst helemaal. Ik vind het fijn om te weten wat er komt en ik krijg al een eerste indruk van de sfeer van het boek.
Uiteindelijk lees je een boek wel een keer of vier voordat het in de winkel ligt, want het gaat ook nog naar de persklaarmaker en de redactie van de uitgeverij en bij elke ronde krijg je het boek weer terug.
Er zijn overigens ook vertalers die het anders aanpakken. Die beginnen gewoon met vertalen en zien vanzelf wat op hun pad komt. De ene manier is niet beter dan de andere, het is net wat je de fijnste manier van werken vindt.
Ja, maar alleen als het overduidelijk is dat er een vergissing of verschrijving is gemaakt. Maar als dat niet duidelijk is, dan overleg je natuurlijk, met de auteur (als die nog leeft), anders met de redactie.
De vertaling van Het meesterwerk van Zola heb ik voor het eerst samen met iemand anders gedaan. Dat was wel even wennen in het begin, maar het ging steeds makkelijker.
Elke vertaler heeft een aantal woorden die hij graag gebruikt of vermijdt. Als je samen vertaalt, word je uit dat vaste patroon gehaald. Je komt tot oplossingen waar je zelf niet aan hebt gedacht. En dat komt de vertaling alleen maar ten goede.
Je moet in het begin wel afspreken hoe je bepaalde terugkerende woorden vertaalt. Soms hebben personages in de brontaal een heel eigen stem en ook daar moet je afspraken over maken.
Bij deze eerste duovertaling hebben we om en om een hoofdstuk vertaald en als dat klaar was naar de ander gestuurd (en dat meerdere keren) : uiteindelijk wordt het dan een vertaling met één stem.
Een nadeel van duovertalen is dat het bepaald niet sneller gaat. Bovendien moet je je honorarium delen en hou je er (nog) minder aan over.
Nee, zelf maak ik daar (tot nu toe) geen gebruik van.
Vertaalmachines worden in rap tempo steeds beter – en ze zijn erg handig om een tekst te vertalen uit een taal die je niet beheerst. Soms levert het wat kromme zinnen op, maar doorgaans begrijp je dan wel wat er staat.
Anders is het als het om literaire teksten gaat. De machines zijn nog niet in staat de context en de eigen stem van een auteur in een literaire tekst goed in te schatten.
Inmiddels zijn daar interessante artikelen over verschenen, in Filter bijvoorbeeld, het vakblad voor vertalers. Hier een paar links:
Ja, bijna voor elke vertaling moet je op onderzoek uit! In de vertaling van Requiem voor een vis stond er -onder veel meer – een heel stuk over continentverschuiving en platentektoniek. Je kunt daar wel veel over vinden op internet (hoewel dat toen (in 2006) nog veel minder was), maar net over die ene term ben je dan niet helemaal zeker. Ik werkte toen ook nog bij Structuurbiologie op de VU en had aardige collega’s bij Aarwetenschappen waar ik terecht kon met mijn vragen!
Of er zijn bijvoorbeeld medische termen die je niet kent, curieuze onderdelen voor een auto, de Nederlandse naam van onbekende bloemetjes.
Internet is wat dat betreft een zegen voor vertalers. Je kunt tegenwoordig zo’n beetje alles opzoeken wat je wilt – en kom je er dan nog niet uit, dan kun je terecht bij collega’s op diverse (besloten) vertalerslijsten.
Research is trouwens een erg leuk onderdeel van het vak; soms moet je dan wel oppassen dat je niet verdwaalt op het internet en veel te veel tijd kwijtraakt.
Vragen over …
Ja, regelmatig!
Vertalers hebben contact via besloten lijsten op internet waar ze elkaar vertaalvragen kunnen voorleggen. Of, meestal op vrijdagmiddag, even gezellig chatten.
Maar vertalers ontmoeten elkaar ook op de Literaire Vertaaldagen in december. Dan komen vertalers uit heel Nederland en België (Vlaanderen) bij elkaar. De eerste dag is een symposiumdag met lezingen over een bepaald thema, de tweede dag zijn er vertaalworkshops.
En, niet te vergeten: een paar keer per maand wordt er wel ergens in het land een borrel georganiseerd!
Over vertalen, vertalers en vertalingen is veel te vinden op het internet. Hier een aantal sites:
ELV :het expertisecentrum literair vertalen: : hier vind je bijna alles over de vertaalwereld.
Vertaalverhaal : een mooie site met verhalen, blogs, dankwoorden bij prijzen, boeken over vertalen, etc
Boekhandel Atheneum laat vertalers aan het woord over de eerste zin van hun vertaling
Filter : Tijdschrift over vertalen